Emocje w ciąży - Przystanek mama

Depresja w ciąży

Objawy depresji podczas ciąży są typowe dla zaburzeń depresyjnych (patrz zakładka Objawy depresji) i zwykle łączą się z tematyką ciąży i obaw odnośnie stanu zdrowia dziecka, a myśli depresyjne związane są z przewidywaniem porażek i powikłań. Objawy depresyjne i lękowe często są bagatelizowane i/lub przeoczane przez osoby z otoczenia, które traktują lęk o zdrowie dziecka jako naturalny (trudno wyznaczyć granicę, gdy jest on już nadmiarowy), a chwiejność emocjonalną tłumaczą efektem zmian hormonalnych.

Rozpoznanie i leczenie depresji w ciąży

Jeśli obserwujesz u siebie lub u kogoś ze swoich bliskich charakterystyczne oznaki depresji ciążowej koniecznie wykonaj test na depresję w ciąży. Pamiętaj jednak, że jest to tylko badanie przesiewowe i aby diagnoza była pewna, koniecznie musi zostać skonsultowana ze specjalistą.

Szybkie podjęcie leczenia depresji podczas ciąży jest niezwykle istotne, aby zapobiec jej rozwojowi. Opcje leczenia są różne i zależą głównie od stopnia nasilenia objawów. Najczęstsze z nich można podzielić na:

farmakologiczne leczenie depresji w ciąży,
niefarmakologiczne leczenie depresji ciążowej (psychoterapię),
leczenie skojarzone, które łączy leczenie farmakologiczne z psychoterapią.

Przebieg leczenia depresji w ciąży jest indywidualny dla każdej kobiety. Psychoterapia jest ważnym elementem tego procesu, ponieważ zapobiega rozwojowi objawów depresji i często eliminuje konieczność wdrożenia leków. Pomaga również rozwiązać kluczowe problemy związane z depresją.

Farmakologiczne leczenie depresji w ciąży jest stosowane, gdy objawy zaburzeń depresyjnych są wyraźne i silne. Przyjmowanie leków zawsze wymaga ścisłego nadzoru specjalistycznego — lekarz psychiatra dokonuje wyboru leku w oparciu o ocenę jego dotychczasowej skuteczności, danych o wpływie leku na rozwój płodu, informacji o działaniu toksycznym i możliwości przedostania się do mleka matki. Leków nigdy nie należy wdrażać ani odstawiać nagle — wskazane jest stopniowe obniżanie dawki, zawsze pod nadzorem lekarza.

Dynamika zmian

Z medycznego punktu widzenia ciąża jest złożonym zjawiskiem, obejmującym szereg zmian morfologicznych i czynnościowych zachodzących u kobiety ciężarnej w okresie 280-ciu dni (40-tu tygodni w przypadku ciąży prawidłowej), które mają wpływ na jej stan psychiczny i stan emocjonalny.

Funkcjonowanie psychiczne oraz potrzeby emocjonalne kobiet w ciąży istotnie różnią się w porównaniu do innych okresów ich życia. Szczególnie pierwsza ciąża jest dla kobiety wyjątkowa i mocno koncentruje jej uwagę, ponieważ wszystko, czego doświadcza przyszła matka – zmiany w organizmie, zmiany sytuacji życiowej – wydarza się po raz pierwszy, jest nowe, nieznane i wiąże się z przeżywaniem wielu przeciwstawnych emocji, różnych w poszczególnych trymestrach ciąży. Natomiast należy podkreślić, że każda ciąża, nie tylko pierwsza, jest ważnym wydarzeniem dla kobiety i wiąże się z doświadczaniem wielu silnych emocji.

Etapy ciąży

B. Carmer i T. B. Brazelton wybitni psychoterapeuci i lekarze pracujący z matkami małych dzieci i kobietami w ciąży wyodrębnili, na podobieństwo medycznych trymestrów, trzy psychologiczne etapy ciąży. Każdy z etapów charakteryzuje się pewną specyfiką zmian, zarówno somatycznych, jak również psychicznych.

Pierwszy etap ciąży

Trwa od poczęcia do pojawienia się pierwszych ruchów dziecka (koniec czwartego miesiąca ciąży). Określany jako faza adaptacji, „okres kryzysu psychicznego” lub „normalny okres autystyczny”. Obejmuje przeobrażenia w sferze „ja”:

fizycznego — powiększenie się i bolesność piersi; zmiana wrażliwości zmysłów smaku i węchu oraz związane z tym zmiany preferencji niektórych pokarmów i apetytu; zmiany wyglądu skóry i włosów; niejednokrotnie pojawiają się dolegliwości typu nudności, wymioty; zmiany neurohormonalne;
psychicznego — zwiększona emocjonalność, zmiany nastroju, zakłócenia koncentracji uwagi, pamięci, zwiększona męczliwość i senność;
społecznego — kobieta w tym okresie w znacznej mierze jest skoncentrowana na sobie, ale jej uwaga z czasem zostaje w coraz większym stopniu ukierunkowana na dziecko.

Drugi etap ciąży

Zaczyna się wraz z pierwszymi odczuwanymi ruchami dziecka i trwa do pojawienia się nasilonego lęku przed porodem (około 30 tygodnia ciąży). To okres hormonalnej i emocjonalnej stabilizacji, określany również mianem „miesiąca miodowego”. W okresie tym obserwuje się wzrost aktywności psychicznej w przeżywaniu codziennych wydarzeń, a koncentracja z siebie przenosi się na rozwijające się dziecko. Obraz dziecka u matki zaczyna się stopniowo różnicować, postrzega ona rozwijające się dziecko jako odrębną od siebie istotę. Aktywność i zainteresowania kobiety w coraz większym stopniu kierują się ze świata zewnętrznego do wewnątrz. Jak pisze D.W. Winnicott kobieta zaczyna być przekonana, że „pępek świata znajduje się właśnie w jej ciele”.

Przeniesienie uwagi z własnej osoby na dziecko w znacznej mierze wiąże się z coraz bardziej odczuwanymi ruchami rozwijającego się płodu oraz pogłębiającym się procesem komunikacji pomiędzy matką a dzieckiem. Kobiety często fantazjują na temat dziecka, nawiązują z nim rozmowę – w myślach, na głos bądź poprzez dotykanie przez powłoki brzuszne. Elementy te, wraz z możliwością zobaczenia dziecka w trakcie badania USG i usłyszenia pracy jego serca w badaniu KTG, umożliwiają uznanie jego odrębności i względnej niezależności, dostarczają także kobiecie informacji o prawidłowym rozwoju płodu, przez co pełnią funkcję uspokajającą. Brazelton i Cramer wskazują, że rodzice szczególnie intensywnie w tym okresie zaczynają odczuwać chęć poznania dziecka, a ponieważ na początku ciąży nie znają swojego dziecka, przypisują mu różne cechy, fantazjują na jego temat czy też wnioskują o jego preferencjach, czy indywidualnych cechach w oparciu o ruchy dziecka (komunikację prenatalną).

Trzeci etap ciąży

Tak zwany fazą obciążeń. Powracają obawy i niepewność w obliczu nowych zadań, jakie kobieta ma przed sobą: zbliżającego się porodu (ewentualnych powikłań, bólu) oraz przejęcia obowiązków i odpowiedzialności rodzicielskiej, co jest związane z opieką nad nowonarodzonym dzieckiem. Pojawiają się dolegliwości fizyczne związane z powiększaniem się brzucha i przyrostem masy ciała, np. poczucie ociężałości, męczliwość, trudności z oddychaniem, zgaga. Kobieta może odczuwać spowolnienie umysłowe (osłabienie procesów poznawczych) oraz huśtawkę emocjonalną. Charakterystyczny dla tego etapu jest tzw. „syndrom wicia gniazda”, który polega na podejmowaniu działań przygotowujących „gniazdo” (dom) na przyjęcie nowego członka rodziny, a także skoncentrowaniu na relacjach rodzinnych i zacieśnianiu ich.

Lęk w ciąży

Przyszli rodzice mogą doświadczać radości i nadziei, a jednocześnie – nawet gdy cieszą się na przyjście dziecka i czekają na nie z nadzieją – pojawiają się także obawy, zwątpienie i lęk. Warto pamiętać o tym, że wszystkie te emocje są uzasadnione, normalne, a co więcej – ważne. Wszystkie emocje – zarówno te przyjemne, jak i te nieprzyjemne – są istotnym sygnałem dotyczącym naszych potrzeb.

Lęk związany z ciążą dotyczy także mężczyzn. Przejawia się to:

niepokojem, wynikającym z trudności zrozumienia zmian funkcjonowania kobiety (np. „Dlaczego ona jest taka marudna, humorzasta? Co się z nią dzieje? Dlaczego woli pójść spać o siódmej wieczorem, nie chce iść na spotkanie ze znajomymi, jak dotychczas?”);
obawą o zdrowie swojej partnerki i dziecka;
niepokojem o to, jak zmienią się relacje w związku („Czy dziecko nie przysłoni jej całego świata? Czy partnerka będzie miała ochotę na seks?”);
obawą czy po porodzie żona nie przestanie być kobieca;
niepokojem związanym z przedłużającą się abstynencją seksualną w czasie ciąży i połogu.

Najczęściej występujące lęki w ciąży:

lęk przed nieznanym, obawa przed zmianą życiową („Moje życie już nie będzie takie jak dawniej”);
niepokój, na ile zmiany zachodzące w ciele są prawidłowe;
lęk o zdrowie swoje i dziecka, obawa przed czynnikami, które mogą zaszkodzić dziecku;
lęk przed informowaniem otoczenia o poczęciu dziecka (kiedy, kogo i jak powiadomić) oraz przed reakcją na tę wiadomość (męża, rodziców, zwierzchników w pracy);
niepokój o to, jak zmienią się relacje w związku;
obawa przed zmianą sylwetki, utratą figury, atrakcyjności („Czy w ciąży jestem pociągająca dla swojego partnera? Czy nie roztyję się po porodzie? Czy mąż nie przestanie mnie kochać?”);
im bliżej rozwiązania, tym większy lęk przed samym porodem, bólem, przed utratą kontroli (nad zachowaniem, nad czynnościami fizjologicznymi);
przed szpitalem, komplikacjami, możliwością operacji;
obawa o zdrowie dziecka (przed urodzeniem dziecka chorego, z wadami);
lęk przed nową rolą i wynikającymi z niej obowiązkami, odpowiedzialnością za wychowanie („Czy będę umiała się opiekować maleństwem? Czy dam sobie radę z nowymi obowiązkami?”);
przewidywane trudności połączenia macierzyństwa z pracą.

Niezależnie od naturalnie pojawiających się w czasie ciąży niepokojów większość rodziców przeżywa ten okres z radością, gdyż posiadanie dziecka zaspokaja wiele osobistych potrzeb, np: sensu życia, nieśmiertelności, afiliacji (więzi, przynależności), bezpieczeństwa, uznania i szacunku, dodatniej samooceny, twórczości, opiekowania się.

Czy można być idealną mamą

Na kształtowanie się wizerunku macierzyństwa i wyobrażeniowego obrazu matki w znacznej mierze wpływają aspekty kulturowe i stereotypy przyjęte w danej społeczności.

Istnieje kilka archetypów postaci matek wykreowanych w zamierzchłej przeszłości, które w zasadniczy sposób wpływają na wizerunek macierzyństwa . Są nimi:

Demeter (grecka bogini życia, utożsamiana również z Matką Ziemią) - to matka, która ze swojego macierzyństwa potrafi czerpać niezwykłą siłę;
Maria z Nowego Testamentu, którą charakteryzuje czystość, dziewiczość, niewinność, pokora, dobroć, pobożność, cierpienie, ale też pogodzenie się z wolą Boga;
Matka Polka – stereotyp przedstawiający matkę jako osobę pokorną, cierpliwą, poświęcającą się dla męża i dzieci kosztem własnych potrzeb, skoncentrowaną na troszczeniu się o ognisko domowe.

Powyższe archetypy mogą stanowić dla młodej mamy drogowskaz w jej życiowej drodze. Jednak wytworzenie idealnego obrazu i dążenie do tej wizji ogranicza, powoduje że mamie może być trudno zaakceptować różne odstępstwa od tego wizerunku, uniemożliwiając jej indywidualne, spontaniczne, autentyczne przeżycie własnego macierzyństwa i zamykając jednocześnie możliwości rozwoju osobistego. Taka mama jest mało elastyczna, nie jest uważna, czasem nawet rzeczywiste potrzeby dziecka mogą zejść na dalszy plan, bo najważniejsze staje się dorównanie wyidealizowanemu obrazowi szczęśliwego macierzyństwa.

Warto nadmienić, że obecnie bardzo silny wpływ na kształtowanie wizerunku macierzyństwa mają media, które przedstawiają mamę jako szczęśliwą, wypoczętą, zawsze zadowoloną, a dziecko radosne, śpiące lub ssące pierś. Generalnie to obraz błogości i szczęścia, a jego nierealność sprawia, że kobieta nie spodziewa się trudności takich jak problemy w karmieniu piersią, zmęczenie, niedogodności fizyczne, w związku z czym może przeżywać rozczarowanie, a nawet oceniać się negatywnie jako „nie nadającą się do roli matki”.

Nie istnieje jeden słuszny model macierzyństwa, ponieważ każda kobieta jest inna – ma inne zasoby, możliwości, zdolności, temperament, inne potrzeby. Przede wszystkim trzeba odrzucić model społeczny, presję społeczną i wybrać to, co jest dobre dla siebie samej. Szerzej poruszyła ten temat na naszym blogu psycholog mgr Magda Gruszecka we wpisie: „Wzorzec idealnej matki"